قلعه رستم زابل؛ عمارتی افسانه ای در کویر سیستان - وبلاگ شخصی من

به گزارش وبلاگ شخصی من، قلعه رستم زابل بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی بوده است. این بنای باشکوه از معدود آثار به جا مانده از دوره صفویان در استان سیستان و بلوچستان هست. قلعه رستم زابل در 70 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، بعد از شهر سوخته و خارج از جاده اصلی واقع شده است. محوطه ای که قلعه در آن واقع شده، معروف به محوطه حوضدار و کندرک هست. در این قلعه بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری، ساختمان های متعدد، سردر ورودی برج، برج نگهبانی و 15 برج دفاعی وجود دارد. میتوان گفت که تعدد برج های نگهبانی و دفاعی به این خاطر بوده که نوع کاربری این بنا دفاعی مسکونی است. با ما در این مقاله خواندنی همراه شوید تا بدانید قلعه رستم زابل کجاست و از معماری قلعه رستم زابل مطلع شوید.

عمارت افسانه ای کویر سیستان

متاسفانه به دلیل دور بودن قلعه رستم از جاده اصلی این بنای افسانه ای مورد توجه مسافران و گردشگران استان سیستان و بلوچستان قرار نمی گیرد. البته نبود منابع انسانی و مالی و بعلاوه حفاری های غیر مجاز در قلعه رستم باعث سرعت بخشیدن به تخریب این بنای بزرگ تاریخی شده است. علاوه بر عوامل مذکور، تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز در خرابی این بنا نقش داشت. اوج دوران آبادانی قلعه رستم به زمان صفویه و حاکمیت ملوک کیانی سیستان بر می گردد و عظمت قلعه رستم در منطقه سیستان و بلوچستان به این منطقه جنبه ای افسانه ای تاریخی بخشید. به همین دلیل نام بزرگترین و نام آورترین شخصیت سیستان و بلوچستان یعنی رستم بر این بنا گذاشته شده است.

براساس مقاله قلعه رستم زابل کجاست، باید بدانید که مجموعه ای حدود 15 تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارد. باستان شناسان تعدادی سکه نقره را در این منطقه کشف نموده اند که مربوط به پوراندخت، پادشاه ساسانی بوده است.

عناصر اصلی قلعه رستم

عناصر اصلی معماری قلعه رستم عبارتست از سردر ورودی که در جنوب شرقی آن قرار گرفته است، برج های نگهبانی و تدافعی متصل به حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهمتر قسمت شاه نشین و سایر تاسیسات مسکونی داخل قلعه که تا حدود زیادی تخریب شده است. اولین چیزی که در قلعه رستم زابل نظرها را جلب می نماید، هیبت و صلابت دروازه های ورودی و 15 برج تدافعی اطراف آن بوده که با شکوه تمام همچنان استوارند. مهمترین عنصر این ساختمان، عمارت حاکم نشین است که متصل به مجموعه ای از عناصر دیگر مانند حیاط مرکزی، ایوانهای شمالی و جنوبی و تعدادی اتاق که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند، هست. بعلاوه ساختمان امنیتی که در سه طبقه ساخته شده نیز به عمارت حاکم نشین متصل است.

یکی دیگر از ویژگی های مجذوب نماینده این ساختمانها، پنجره های زیبای مشبک مانندی است که در برخی از اتاقها وجود دارد. و با کنار هم قرار گرفتن خشتها ساخته شده است. با مطالعه و مشاهده شرایط فعلی قلعه زابل میتوان متوجه شد که حصار یا باروی قلعه با استفاده از شرایط طبیعی آن از شرق به غرب با نقشه چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. بعلاوه این بنا براساس طرح و نقشه ای از پیش مشخص شده احداث شد. ضلع شمالی قلعه زابل به نحوی ساخته شده که بادشکن بسیار مناسبی در مقابل بادهای 120 روزه سیستان باشد. خندقی هم به عرض 7/5 متر دور تا دور قلعه را در بر گرفته که البته این عمق در برخی جاها متغیر است. اما به دلیل انباشته شدن خاک با گذشت زمان امروزه خندق عمق زیادی ندارد.

یخدان در قسمت شرقی معماری قلعه رستم زابل و روبروی بخش شاه نشین قرار گرفته است و شامل یک فضای مدور وسیع به ارتفاع 5 متر از سطح زمین هست. فاصله اصطبل و ارگ شاه نشین هم کم است و در پشت اصطبل ساختمان طویلی قرار گرفته است که در بدنه اضلاع آن آخورهایی به ردیف دیده می شوند. در ساخت این قلعه بیشتر از خشت خام استفاده شد ولی در برخی موارد آثار گچ نیز در برخی اتاق ها دیده می گردد. شرایط خاص و مناسب این منطقه معماران را بر آن داشته که دژی مستحکم به منظور بهره برداری های نظامی مسکونی را ایجاد نمایند.

شرایط فعلی قلعه رستم

با مطالعه و توجه به آثار تاریخی و بعلاوه آثار به جامانده از قلعه رستم و دقت در سفالینه های سطحی، احداث این قلعه را میتوان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد که تا دوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است. متاسفانه در اثر عوامل جوی اجتناب ناپذیر هم اکنون این عمارت به ویرانه ای تبدیل شده و تنها 4 برج و 12 ورودی آن قابل مشاهده است. البته اسکلت بندی بسیاری از بناهای آن از جمله اتاق ها و آب انبار پابرجا بوده و به نظر این بنا چهارصد یا پانصد سال پیش متروک شده است.